پروژه های عمرانی سنگ بنای توسعه پایدار در هر جامعه‌ای هستند که علاوه بر بهبود کیفیت زندگی مردم، نقش مهمی را در رشد اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کنند. به دلیل پیچیدگی روزافزون این پروژه‌ها، مهندسان عمران معمولا با چالش‌های فنی و مهندسی زیادی روبرو می‌شوند. به دلیل اهمیت این موضوع، در این مطلب به بررسی انواع قراردادهای عمرانی، انواع پروژه های عمرانی، مراحل مختلف و همچنین ارکان آن خواهیم پرداخت. با ما همراه شوید.

تعریف پروژه های عمرانی

پروژه های عمرانی به مجموعه فعالیت‌های هماهنگ شده و برنامه‌ریزی شده برای ساخت یک ساختمان گفته می‌شود. هدف از انجام چنین پروژه هایی، تضمین تداوم و پیشرفت در جامعه است که افزایش آرامش برای افراد جامعه را به همراه دارد.

این نوع پروژه ها هم می‌توانند کوچک و محدود باشند و هم بزرگ و گسترده و زندگی افراد زیادی را تحت تاثیر قرار دهند. این پروژه‌ها طیف وسیعی از کارهای ساخت‌وساز مانند ساختمان‌سازی، راه‌سازی، مراکز خرید و غیره را شامل می‌شوند.

آشنایی با انواع پروژه های عمرانی

به‌طورکلی انواع پروژه های عمرانی در دو دسته زیر جای می‌گیرند:

1.     طرح‌های عمرانی

طرح‌های عمرانی مجموعه فعالیت‌های فنی، اقتصادی و اجتماعی است که توسط دانشگاه‌های اجرایی با هدف تحقق بخشیدن به برنامه‌های بلندمدت عمرانی انجام می‌شود. برای این دسته از طرح‌ها، بودجه و مدت زمان اجرا از قبل تعیین شده است. این طرح‌ها بر اساس محل تعیین اعتبار در دو دسته زیر جای می‌گیرند:

• طرح‌های شمول: بودجه مورد نیاز برای طرح‌های شمول، در قانون مصوبه و بودجه مجلس تعیین می‌شود.
• طرح‌های خارج از شمول: بودجه مورد نیاز برای طرح‌های خارج از شمول، از درآمد ارگان‌های دولتی و وزارتخانه‌ها تعیین می‌شود.

خودِ طرح‌های عمرانی نیز در سه دسته زیر جای می‌گیرند:

• طرح‌های عمرانی انتفاعی: هدف از اجرای این طرح‌ها، کسب سود و درآمد است. طرح‌های انتفاعی علاوه بر تامین هزینه‌های خود، باید بتوانند سود مناسبی هم کسب کنند.

به طور مثال پروژه‌های ساخت نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، مجتمع‌های تجاری، و شبکه‌های توزیع انرژی در این دسته قرار می‌گیرند.

• طرح‌های عمرانی غیرانتفاعی: هدف از ایجاد این طرح‌ها، گسترش رفاه و ایجاد زیرساخت‌های مختلف است. این طرح‌ها را دستگاه‌های اجرایی پیاده‌سازی می‌کنند و به دنبال کسب سود نیستند. نمونه‌هایی از این طرح‌ها شامل راه‌سازی، احداث مدارس، بیمارستان‌ها، پارک‌ها و پروژه‌های زیربنایی مانند شبکه‌های آبرسانی و تصفیه‌خانه‌ها هستند.
• طرح‌های عمرانی مطالعاتی: هدف از ایجاد این طرح‌ها، مطالعه و بررسی موضوعات خاص بوده و بر اساس قراردادهایی هستند که بین مراکز علمی و دستگاه‌های اجرایی بسته می‌شوند. نمونه‌های آن می‌توانند شامل پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه طراحی سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند، مطالعه رفتار زمین برای ساخت سدها یا بررسی پایداری زیست‌محیطی در پروژه‌های بزرگ باشند.

2.     ساخت‌وساز شهری

در معرفی پروژه ساختمانی باید بگوییم در چنین پروژه هایی، افراد و شرکت‌های مختلف با هم همکاری می‌کنند تا پروژه های عمرانی انجام شوند. ارکان پروژه های عمرانی ساخت‌وساز را کارفرما، ناظر و مجری تشکیل می‌دهند. اگر پروژه ساختمانی کمتر از 3 هزار مترمربع داشته باشد، مجری و ناظر حقیقی هستند و اگر مساحت بالاتر باشد، ناظر حقوقی خواهد بود. در چنین پروژه هایی، کارفرما می‌تواند مجری باشد اما نمی‌تواند همزمان مسئولیت نظارت بر پروژه را هم بر عهده بگیرد.

پروژه های ساختمانی در دسته‌های زیر جای می‌گیرند:

• مسکونی: مانند ساخت آپارتمان و ویلا
• تجاری و اداری: مانند مغازه، مراکز خرید و غیره
• خدماتی: مانند بیمارستان و گرمابه
• ورزشی: مانند استادیوم‌های ورزشی، باشگاه‌های ورزشی و غیره
• صنعتی: مانند احداث کارخانه، سوله و غیره

ارکان پروژه های عمرانی

پروژه های مختلف برای اینکه به سرانجام برسند، باید ارکان مختلفی را شامل شوند. به‌طورکلی ارکان اصلی پروژه های عمرانی در ادامه معرفی شده‌اند:

کارفرما

کارفرما به شخص، سازمان یا مجموعه‌ای گفته می‌شود که سرمایه‌ای را در اختیار داشته و می‌خواهد یک پروژه عمرانی را شروع کند. این شخص یا سازمان درواقع همان مالک و صاحب پروژه است.

از مهم‌ترین وظایف کارفرما می‌توان به انتخاب پیمانکار، مشاور و همچنین تامین سرمایه مورد نیاز پروژه اشاره کرد. کارفرما معمولا نسبت به مسائل عمرانی آگاهی چندانی ندارد، بلکه صرفا سرمایه‌گذاری است که می‌خواهد یک پروژه عمرانی را اجرا کند.

پیمانکار

پیمانکار شخصی حقیقی یا حقوقی است که بر اساس توافقات صورت گرفته، یک پروژه عمرانی را اجرا و پیاده‌سازی می‌کند. این شخص باید دانش و مهارت لازم را در خصوص ساخت‌وساز و عمران داشته باشد. علاوه بر اجرای پروژه، پیمانکار مسئولیت ضمانت پروژه را نیز بر عهده دارد.

مشاور

مشاور نیز شخصی حقیقی یا حقوقی است که وظیفه نظارت بر اجرای کار را بر عهده دارد. اگر کارفرما دانش عمرانی نداشته باشد، وجود مشاور الزامی است. از مهم‌ترین وظایف مشاور می‌توان به برگزاری مناقصه برای انواع پروژه های عمرانی به جهت تعیین پیمانکار، نظارت بر عملیات اجرایی پروژه و تهیه و تدوین نقشه‌های مهندسی اشاره کرد.

مراحل مختلف پروژه های عمرانی

پروژه های عمرانی معمولا چند مرحله مختلف را پشت سر می‌گذارند که هر مرحله، نقش مهمی را در تضمین موفقیت و پایداری پروژه ایفا می‌کند. این مراحل در ادامه توضیح داده شده‌اند:

مرحله 1: امکان‌سنجی و برنامه‌ریزی

در این مرحله، مهندسان و برنامه ریزان از طریق در نظر گرفتن موارد مختلفی همچون بودجه، منابع، اثرات زیست محیطی و مقررات محلی، قابلیت اجرای پروژه را ارزیابی می‌کنند. سپس طرحی تهیه می‌شود که در آن، اهداف، محدوده و هزینه‌های برآورد شده نوشته شده است.

مرحله 2: طراحی

این مرحله مربوط به ایجاد طرح‌های مهندسی و معماری دقیق است و شامل نقشه‌هایی می‌شود که ساخت‌وساز را هدایت می‌کند. طراحان روی جنبه‌های مختلف ساختاری، الکتریکی و مکانیکی کار می‌کنند تا از عملکرد، ایمنی و رعایت مقررات اطمینان حاصل شود.

مرحله 3: مجوزها و تائیدیه ها

برای اجرای پروژه های عمرانی باید بتوان از مراجع ذی‌ربط مجوز و تائیدیه دریافت کرد. این فرآیند شامل ارزیابی اثرات زیست محیطی، مجوزهای منطقه بندی و جلسات عمومی می‌شود.

مرحله 4: مناقصه و تدارکات

در این مرحله از پیمانکاران خواسته می‌شود تا برای پروژه، طراحی پیشنهاد دهند. سپس مشتری یا مالک به بررسی پیشنهادات پروژه می‌پردازد و پیمانکار را انتخاب می‌کند تا در مورد شرایط و قراردادها مذاکره کنند.

مرحله 5: ساخت‌وساز

مرحله ساخت‌وساز به معنای آماده‌سازی محل، فونداسیون و سازه‌های ساختمانی،  مطابق با طراحی است. نیروی کار، ماشین‌آلات و مواد وارد کار می‌شوند و پروژه شروع به شکل‌گیری می‌کند.

مرحله 6: کنترل و تضمین کیفیت

در مرحله کنترل و تضمین کیفیت، برای اطمینان از اینکه پروژه با مشخصات طراحی و همچنین استانداردهای ایمنی و نظارتی مطابقت دارد، کیفیت کنترل می‌شود.

مرحله 7: تست و راه‌اندازی

در این مرحله از پروژه های عمرانی، سیستم‌ها و قطعات مختلف برای اطمینان از عملکرد صحیح آزمایش می‌شوند. اهمیت مرحله تست و راه‌اندازی در پروژه های زیربنایی مانند تصفیه‌خانه‌های آب بسیار بیشتر است.

مرحله 8: تکمیل و تحویل

در این مرحله، پروژه به طور رسمی تکمیل و به کارفرما یا مرجع مربوطه تحویل داده می‌شود.

مرحله 9: بهره‌برداری و نگهداری

بعد از واگذاری، پروژه وارد فاز عملیاتی خود خواهد شد. در چنین مواقعی نگهداری و نظارت منظم برای حفظ زیرساخت و اطمینان از طول عمر آن ضروری است.

مرحله 10: نظارت و ارزیابی

در مرحله آخر نظارت و ارزیابی طولانی مدت به شناسایی مسائل، پیگیری عملکرد و اجرای تنظیمات لازم برای حفظ کارایی و ایمنی پروژه کمک می‌کند.

انواع قراردادهای عمرانی

انواع قرارداد پروژه های عمرانی در دسته‌های زیر جای می‌گیرند:

قرارداد تک عاملی یا قرارداد عمرانی امانی

قرارداد تک عاملی قابلیت اجرا برای پروژه های کوچک را دارد. در این نوع قرارداد، تمامی خدمات مربوط به پروژه در داخل سازمان یا شرکت انجام می‌شود. به عبارت ساده‌تر، کارفرما به تنهایی پروژه را سرمایه‌گذاری و اجرا می‌کند.

قرارداد دوعاملی یا قرارداد طرح و ساخت

ارکان این نوع قرارداد را کارفرما و پیمانکار تشکیل می‌دهند. نقش کارفرما به عنوان سرمایه‌گذار و نقش کارفرما به عنوان مسئول اجرا خواهد بود.

قرارداد دوعاملی در پروژه های عمرانی دو مرحله اصلی دارد:

• در مرحله اول یا فاز صفر، کارفرما مسئولیت‌هایش را بر عهده می‌گیرد و به مطالعه و تهیه طرح می‌پردازد.
•  مرحله بعدی، از تهیه طرح تا اجرا، به عهده پیمانکار است.

قرارداد سه عاملی یا قرارداد سنتی یا قرارداد پیمانی

یکی از انواع قرارداد پروژه های عمرانی نوع پیمانی آن است. در انجام این قرارداد، افراد و سازمان‌های مختلف در انجام پروژه های عمرانی دخیل هستند. این نوع قرارداد، رایج‌ترین نوع قرارداد در پروژه های عمرانی است و ارکان اصلی آن را کارفرما، مشاور و پیمانکار تشکیل می‌دهند.

در قرارداد سه عاملی، ابتدا کارفرما مشاور را انتخاب می‌کند. سپس مشاور با تهیه مدارک و مستندات لازم برای برگزاری مناقصه، فرآیند انتخاب پیمانکار را آغاز می‌کند. بعد از انتخاب پیمانکار، قرارداد همکاری منعقد خواهد شد.

سخن پایانی

پروژه های عمرانی نشان‌دهنده نبوغ انسانی، برتری مهندسی و تعهد به بهبود کیفیت زندگی هستند. انواع مختلف این پروژه‌ها، شهرها و مناظر ما را شکل می‌دهند و رشد اقتصادی و نوآوری را به همراه دارند. علاوه بر این، با پیشرفت‌های روزافزون فناوری، این پروژه‌ها نقش مهمی در برآوردن نیازهای در حال تحول جامعه و در عین حال به حداقل رساندن آن‌ها خواهند داشت.

سوالات متداول